کنترل کیفیت، قدرتی که برای محصولاتتون سر و صدا به پا می کند

در این مقاله به جنبه های مختلف کنترل کیفیت اعم از چیستی آن، بخشی از تاریخچه جالب کنترل کیفیت، اهداف بهره گیری از کنترل کیفیت، مزایا، ابزار و فاکتورهای مهم این حوزه می پردازیم و شما را با کاربرد انواع نمودارها و چارت های موجود در اکسل و سایر نرم افزارهای تحلیل دیتا در این فیلد آشنا می کنیم. کنترل کیفیت تعاریف مختلفی دارد؛ اما از مجموعه ای از این تعاریف می توان گفت که کنترل کیفیت دربردارنده فعالیت ها، سیستم ها و بررسی هایی است که در راستای تولید محصولات توسط کارشناسان کنترل کیفی روی تعدادی از نمونه ها درنظر گرفته و پیاده می شوند تا در نهایت معلوم گردد چه قدم هایی باید برای بهبود کیفی محصول مورد نظر برداشته شود.

کنترل کیفیت یعنی چه؟

کنترل کیفیت ( Quality Control ) که یکی از حوزه های رشته  مهندسی صنایع می باشد، تعاریف مختلفی دارد؛ اما از مجموعه ای از این تعاریف می توان گفت که کنترل کیفیت دربردارنده فعالیت ها، سیستم ها و بررسی هایی است که در راستای تولید محصولات توسط کارشناسان کنترل کیفی روی تعدادی از نمونه ها درنظر گرفته و پیاده می شوند تا در نهایت معلوم گردد چه قدم هایی باید برای بهبود کیفی محصول مورد نظر برداشته شود. همچنین برای درک بهتر این موضوع می توانیم اضافه کنیم که واژه ی کنترل کیفیت از دو زیرواژه ی کنترل و کیفیت تشکیل شده است که صاحب نظران تعابیر گوناگونی از آن ها را ارائه داده اند. به عنوان مثال دکتر اسپریگل [1] واژه ی کیفیت را اینگونه معنا می کند: کیفیت یک محصول درحقیقت سنجش و ارزیابی شاخص ها و ویژگی های گوناگونی از قبیل استحکام، ترکیبات، شکل، اندازه و رنگ آن می باشد. در تعریف کلمه کنترل نیز نگاهی به سخن تئو هایمن [1]می اندازیم که می گوید: کنترل، روند و یا فرآیندی است که در آن با توجه و عنایت به اهداف تلاش در تولید درست و مرغوب محصول صورت می گیرد و طی بررسی ها اگر خطایی مشاهده شود، باید اصلاحات لازم در جهت رفع آن اعمال شود.

 کمی درباره تاریخچه جالب کنترل کیفیت بدانیم

همانطور که می دانیم در دنیای امروز خیلی از روند ها و سیستم ها و به طور کلی پدیده هایی که در محیط اطرافمان وجود دارند، به سرعت دستخوش تغییرات و تحولات پی در پی می شوند؛ بنابراین تکامل استاندارد ها و تکنیک های مورد استفاده در این حوزه با تغییرات حیطه علمی و تخصصی آن چیزی دور از انتظار نیست. اکنون به نمونه هایی از دوره های تحول کنترل کیفیت می پردازیم:

دوره بازرسی ( دهه 1940):

در این دوره مشکلاتی اعم از خرابی ها، عدم انطباق با طراحی ها، عدم اقدام برای پیشگیری از خرابی ها و به طور عمده تاکید بر تولید یکنواخت محصولات و روند مخرب تفکیک محصولات (خوب، متوسط و بد) توسط کارشناسان دست به دست هم داده بودند تا هزینه های کیفیت افزایش زیادی پیدا کند و در عین حال هیچ ارزش افزوده ای ایجاد نکند.

دوره کنترل کیفیت آماری (دهه 1950):

به دلیل موضوعات و مشکلات مطرح شده در دوره قبلی نیاز به ریشه یابی و مدیریت آن ها به وضوح دیده می شد. پیرو همین موضوع در سال 1924 شخصی به نام والتر شوارت نمودار کنترل کیفیت را به منظور کنترل متغیرهای محصول طراحی کرد. پس از آن در سال 1946 برای آشنایی مدیران با فرهنگ کنترل کیفیت در سازمان های خدماتی و صنعتی از طریق کنفرانس ها و نشست های علمی-آموزشی، انجمن کنترل کیفیت در کشور آمریکا تشکیل شد. به این صورت با تداوم این انتشارات و نشست ها، مجموعه سخنرانی هایی توسط ادوارد دمینگ درباره روش های آماری برای مهندسان ژاپنی برگزار گردید.

دوره مدیریت کیفیت فراگیر (دهه 1990):

در نهایت موضوعاتی نظیر مساله ایجاد کیفیت حقیقی و رویاروی استراتژیک و مدیریتی با آن برای ایجاد یک مزیت رقابتی در این دوره پا به عرصه می گذارد. این نشانگر این ارزش سازمانی می باشد که اصول و مبانی کیفیت باید در باور و نگرش افراد آن سازمان یا سیستم کاری نهادینه شود و همچنین برخلاف وضعیتی که در دوره های قبلی حاکم بود، دو فاکتور مهم بهره وری و کیفیت برای هر عضو آن سازمان به هم پیوند خورده است.

هدف از کنترل کیفیت چیست؟

با کنترل کیفیت ما قادر هستیم که عیوب و نقص های فرآیندها و همچنین تغییرات احتمالی در مواد خام را ردیابی و شناسایی کنیم، سپس به دنبال روش هایی بهتر و یا نوین برای ارتقا و بهبود کیفی محصولات باشیم و اقدامات برنامه ریزی شده را برای تولید محصول با کیفیت هرچه بیشتر انجام دهیم.

مزایای چشمگیر کنترل کیفیت

کنترل کیفیت یکی از فاکتورهای مهمی می باشد که به ما کمک می کند تا در جهت محقق ساختن اهدافمان در تولید محصول و نیز در فروش آن گام برداریم. یکی از این اهداف کسب رضایت مشتری است؛ به عبارتی با اعمال راه های مطرح در کنترل کیفیت، کالایی با کیفیت بیشتر تولید و سپس به دست مشتری رساند و به این شکل رضایت مشتری را جلب کرد.همچنین در جنبه دیگر کنترل کیفیت ضایعات و محصولات بی کیفیت را شناسایی می کند و با جلوگیری از تکرار اشتباهات هزینه های تولید را به میزان خوبی کاهش می دهد.

از طرفی اگر بخواهیم تاثیر کنترل کیفیت را میان افراد مشغول در سازمان ها و مراکز تولیدی با یکدیگر و نیز با کارفرما بررسی کنیم، متوجه می شویم که وقتی کارکنان این دغدغه مشترک را داشته باشند که محصول با کیفیت تر و کارآمدتری را تولید کنند، رفته رفته روحیه همبستگی در اینگونه شرکت ها نمو بیشتری پیدا می کند و تقویت می شود. به وسیله تامین و جمع آوری داده های مرتبط با محصول و کنترل کردن فرآیندی که برای تولید به کار گرفته شده است، قادر خواهیم بود تکنیک های به کار رفته را بهبود بخشیم و در تولید محصولات باکیفیت تر موثر واقع شویم.

وقتی محصولات با کیفیت بیشتری تولید شوند و از مفهوم کنترل کیفیت به خوبی بهره برده شود، در حقیقت به این نحو محصولات را وارد چرخه سودمند شامل فاکتورهای تبلیغات موثر، تسهیل قیمت گذاری و فروش بیشتر کرده ایم؛ به این معنا که وقتی کیفیت در تولیداتمان دارای اولویت و بعد اجرایی باشد و تداوم یابد، خواهیم دید که به واسطه  اعتماد سازی عمومی که برقرار ساخته ایم، این زمینه را فراهم کرده ایم تا بتوانیم تبلیغات موثرتری داشته باشیم و درنتیجه فروش بیشتری را رقم بزنیم؛ حتی سبب تسهیل قیمت گذاری جدید و مطلوب شده ایم

چه فاکتورهایی در کنترل کیفیت موثرند؟

پیشرفت ها و دستاوردهای ثبت شده در راستای کاهش سهم نیروی انسانی در صنعت و تکنولوژی در کنترل کیفیت بی اثر نبوده است و نشانگر این است که روش ها و تجهیزات تولید از آن ها تاثیر می پذیرند و بنابراین یکی از عوامل مهم در فرآیند کنترل کیفیت به شمار می آیند. زیرا با کاسته شدن از خطاهای انسانی توسط این تجهیزات، می توان مسیر افزایش کیفیت محصول را هموارتر کرد. به طور کلی فاکتورهای مختلفی به طور مستقیم و یا غیر مستقیم به مفهوم کنترل کیفیت و تکنیک ها و روش های مورد استفاده در آن مرتبط می شود که به شرح زیر می باشد:

• * خصوصیات و ویژگی های مربوط به بازار و مصرف کننده
• * امکانات مالی
• * نیروی انسانی
• * مواد
• * تاسیسات، ماشین آلات و روش های تولیدی
• * سطح فرهنگ و تکنولوژی آموزش

کنترل کیفیت به چه ابزارهایی نیاز دارد؟ 

دو تا از ابزارهای کاربردی کنترل کیفیت، نرم افزارهای اکسل و Minitab می باشند که در این بخش قصد داریم نمودارهای مورد نیاز این حوزه را که در این نرم افزارها مورد استفاده قرار می گیرند، معرفی کنیم؛

نمودار پارتو:

نمودار پارتو که از یک دانشمند ایتالیایی علوم اجتماعی به نام ویلفرد پارتو^[1] گرفته شده است، نمودار میله ای می باشد که علل مشکلات را نسبت به میزان فراوانی آن ها مقایسه می کند. وی گفت ممکن است مسائل علل زیادی داشته باشند اما برخی از آن ها دارای اولویت هستند و به این دلیل با پرداختن به رفع آن ها می توان بخش بزرگی از مشکلات را حل کرد.

نمودار علت و معلول:

 نمودار علت و معلول با نام های ایشی کاوا و یا استخوان ماهی هم شنیده می شود که برای شناسایی علل مشکلات به وجود آمده وقتی که این علل به اندازه کافی واضح و شفاف نیستند و یا به راحتی نمی توان آن ها را تشخیص داد. برای تهیه نمودار علت و معلول ابتدا مساله و موضوع که همان معلول می باشد را باید تعریف کنیم و سپس برای تجزیه و تحلیل آن تیم تشکیل دهیم. در گام بعدی همانطور که در تصویر بالا آمده است، خط مرکزی را رسم و معلول را در جلوی پیکان قرار می دهیم و گروه های علل اصلی را مشخص کرده و با جعبه هایی به محور مرکزی وصل می کنیم.  معمولا این گروه ها شامل مواد اولیه، روش، تجهیزات و نیروی انسانی می باشند. باید این علت ها را تا پایین ترین سطح فهرست کنیم و رتبه بندی انجام دهیم تا دلایل با تاثیر بیشتر نمایان شوند.

نمودار تمرکز نقص ها:

نمودار تمرکز نقص ها به ما این امکان را می دهد که نقاط دارای نقص و عیب را روی محصول بررسی و سپس آن ها را تحلیل کنیم.

نمودار پراکندگی:

از این نمودار می توان کمک گرفت تا رابطه اصلی بین دو متغیر را نشان داد. همچنین مبنای نمایش داده ها روی مولفه های آن به صورت زوج مرتبی از متغیرها می باشد.

نمودار هیستوگرام:

هیستوگرام به نوعی نمودار میله ای می باشد که داده های بسیاری را می توان به کمک آن به صورت گروهی طبقه بندی کرد تا تحلیل و بررسی آن ها آسان تر گردد.

در حقیقت مانند تصویر نمودار بالا، هیستوگرام شکل ساده تری از داده ها را که شامل ویژگی هایی نظیر شکل پراکندگی توزیع، نحوه پخش فراوانی داده ها و نیز گرایش مرکزی این اطلاعات می باشد، نشان می دهد.

نمودار کنترل:

نمودار کنترل، شاخص کیفی مدنظر را بر حسب یک سری داده ها و اطلاعات نمونه توسط شماره آن نمونه ها و یا زمان نشان می دهد و می توان گفت پیچیدگی این نمودار از سایر نمودارهای حوزه کنترل کیفیت بیشتر می باشد.

همانطور که در تصویر بالا مشاهده می شود، این نمودار یک خط مرکز دارد که به معنای میانگین یا متوسط شاخص کیفی ذکر شده و وضعیت تحت کنترل است. دو محور افقی با نام های خط حد کنترل بالا و خط حد کنترل پایین هم وجود دارند و نشانگر این هستند که اگر وضعیت نمونه ها در حالت کنترل شده باشد، تمام نقاط مربوط به این نمونه ها باید بین آن دو قرار داشته باشند و در نتیجه نیازی به اصلاحات نیست. اما اگر این نقاط خارج از خطوط بالا و پایین باشند، یعنی شرایط از کنترل خارج شده است و ضرورت بررسی انحرافات مطرح می شود تا با یافتن استدلالی منطقی آن ها را کاهش و یا رفع کنند.

برگه کنترل:

برای ثبت اطلاعاتی درباره فرآیند مورد نظر در گام های اولیه استفاده از این ابزارها، از طرح یا برگه کنترل استفاده می شود. باید توجه داشته باشیم که نوع داده های جمع آوری شده برای آماده کردن این برگه دارای اهمیت است.                                         

جمع بندی

کنترل کیفیت حوزه ای می باشد که نیازمند مسئولیت پذیری، دقت و انضباط،  قدرت تحلیلگری و استفاده بهینه از تجهیزات و تسهیلات است تا در نهایت محصولات با کیفیت و مرغوبیت بیشتر به دست مشتریان برسند و با ایجاد ثمره های درخشانی مانند اعتمادسازی و فروش بیشتر خواهان بیشتری پیدا کنند.

نویسنده: فاطمه آذریان، دانشجوی ترم دوم کارشناسی مهندسی صنایع دانشگاه خوارزمی